Czym jest prawo do grobu?

Wyjaśnienia w tym przedmiocie należałoby rozpocząć od stwierdzenia, że w aktualnie obowiązującym stanie prawnym nie istnieje prawo do grobu w znaczeniu podmiotowym. Można co najwyżej mówić o zespole uprawnień o różnym charakterze, które potocznie nazywane są prawem do grobu.

Takie stanowisko przyjął Sąd Najwyższy, który wskazał, że aktualnie nie występuje „prawo do grobu”, które mogłoby być rozumiane jako uregulowane przez przepisy prawa cywilnego prawo podmiotowe, obejmujące określoną sferę uprawnień. W rzeczywistości to pojęcie obejmuje różne uprawnienia o całkowicie odmiennym charakterze, mające charakter majątkowy lub niemajątkowy. Posłużenie się takim pojęciem nie pozwala więc na stwierdzenie, że chodzi o jakiś samodzielny i jednolity zakres uprawnień, w związku z czym w każdym poszczególnym wypadku niezbędne jest jednoznaczne określenie, jakie konkretne uprawnienia są objęte tak ogólnie rozumianym prawem do grobu.

Czy można być właścicielem grobu?

Jednym z uprawnień, które mogą składać się na „prawo do grobu”, jest możliwość zapewnienia, że grób, w którym została pochowana bliska nam osoba nie zostanie ponownie użyty. Ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych stanowi, że grób nie może być użyty do ponownego chowania przed upływem lat 20. Po upływie lat 20 ponowne użycie grobu do chowania nie może nastąpić, jeżeli jakakolwiek osoba zgłosi zastrzeżenie przeciw temu i uiści opłatę, przewidzianą za pochowanie zwłok. Zastrzeżenie to ma skutek na dalszych lat 20 i może być odnowione.

Sąd Najwyższy wskazał, że w wyniku pochowania w grobie ziemnym następuje nabycie korzystania z grobu ziemnego, tj. z miejsca pod ten grób na okres dłuższy od 20 lat tylko pod warunkiem uiszczania co 20 lat stosownej opłaty. Oznacza to, że nie można nabyć prawa własności grobu (nie można stać się jego właścicielem), ale można nabyć uprawnienie do korzystania z tego grobu przez okres lat 20.

Zaznaczyć należy, że w polskim prawie dozwolone są umowy, przedłużające termin, przed upływem którego nie wolno użyć grobu do ponownego pochowania (termin ten nie może być skracany). W orzecznictwie podkreśla się, że przyjęcie zwłok do przechowania, wybór miejsca przeznaczonego na grób oraz wybudowanie grobu są czynnościami opartymi na cywilnoprawnej umowie pomiędzy zarządem cmentarza a osobami uprawnionymi do pochowania zwłok.

Nadto, wzbronione użycie do ponownego pochowania grobów, mających wartość pamiątek historycznych (ze względu na swą dawność lub osoby, które są w nich pochowane, lub zdarzenia, z którymi mają związek) albo wartość artystyczną.

Warto jeszcze wspomnieć, że uprawnienie osoby bliskiej zmarłego do decydowania o przeznaczeniu wolnego miejsca w grobie rodzinnym ziemnym nie wygasa wskutek zaniedbania przez nią zgłoszenia zastrzeżenia i uiszczenia opłaty za korzystanie z grobu.

W jaki sposób w Polsce można pochować osobę zmarłą?

Polskie prawo zezwala na pochowanie zwłok poprzez złożenie w grobach ziemnych, w grobach murowanych lub katakumbach i zatopienie w morzu. Szczątki pochodzące ze spopielenia zwłok mogą być przechowywane także w kolumbariach.

Groby ziemne, groby murowane i kolumbaria przeznaczone na składanie zwłok i szczątków ludzkich mogą znajdować się tylko na cmentarzach.

Co istotne, żadne inne formy pochowania zwłok nie są w Polsce dopuszczalne. Nie jest dozwolone pochowanie ciała osoby bliskiej na prywatnej posesji, podobnie jak nie jest dozwolone „rozsypanie prochów” w jakimkolwiek miejscu. Takie działania stanowią wykroczenie zagrożone karą grzywny albo aresztu.

Komu przysługuje prawo do pochowania osoby zmarłej?

Prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie: 1) pozostały małżonek(ka); 2) krewni zstępni (dzieci, wnuki); 3) krewni wstępni (rodzice, dziadkowie); 4) krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa (rodzeństwo) oraz 5) powinowaci w linii prostej do 1 stopnia (teściowie).

Prawo pochowania zwłok osób wojskowych zmarłych w czynnej służbie wojskowej przysługuje właściwym organom wojskowym w myśl przepisów wojskowych. Prawo pochowania zwłok osób zasłużonych wobec Państwa i społeczeństwa przysługuje organom państwowym, instytucjom i organizacjom społecznym.

Prawo pochowania zwłok przysługuje również osobom, które do tego dobrowolnie się zobowiążą.

Zwłoki niepochowane przez podmioty, o których mowa wyżej, są chowane przez gminę właściwą ze względu na miejsce zgonu, a w przypadku osób pozbawionych wolności zmarłych w zakładach karnych lub aresztach śledczych - przez dany zakład karny lub areszt śledczy.

Czym jest dobro osobiste w postaci kultu pamięci osoby zmarłej?

Dobro osobiste w postaci czci i dobrego imienia jest ściśle związane z uprawnionym, dlatego też po jego śmierci nie przechodzi na jego spadkobierców (nie jest dziedziczne). Z chwilą śmierci uprawnionego po stronie bliskich mu osób może jednak powstać własne dobro osobiste w postaci kultu pamięci osoby zmarłej.

W ramach kultu pamięci osoby zmarłej można wyróżnić dwie zasadnicze grupy interesów uprawnionego: 1) dotyczące pochowania osoby i sprawowania kultu, oraz 2) odnoszące się do zachowania (obrony) dobrej pamięci po zmarłym.

Możemy zatem wyróżnić: prawo do decydowania o pochowaniu zwłok osoby zmarłej (w tym również ekshumacji w celu pochowania zwłok w innym stosownym miejscu); prawo do wybudowania nagrobka i ustalenia na nim napisu, odwiedzania i pielęgnacji grobu, odbywania ceremonii religijnych; prawo do okazywania szacunku dla wspomnień i pamięci o osobie zmarłej; prawo do urządzenia pogrzebu oraz decydowania o wystroju nagrobka, załatwiania spraw z zarządem cmentarza, ochrony przed naruszeniami, opieki nad grobem, sprawowania kultu osoby tam pochowanej: składania wieńców, palenia zniczy, decydowania lub współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobie murowanym dla pochowania dalszych zmarłych itp.