Kiedy i komu przysługuje zachowek?

Zstępnym (dzieciom, wnukom, prawnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy należy się zachowek, jeżeli nie otrzymali oni należnego im zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu.

Jeżeli zatem jedna z osób wyżej wymienionych nie została powołana do spadku, nie otrzymała od spadkodawcy darowizny ani zapisu, to może żądać od osób, które zostały powołane do spadku, otrzymały od spadkodawcy zapis lub darowiznę, zapłaty kwoty potrzebnej do pokrycia lub uzupełnienia zachowku.

W jakiej wysokości jest należny zachowek?

Zachowek wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, a jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości tego udziału spadkowego.

Kto jest zobowiązany do zapłaty zachowku?

W pierwszej kolejności do zapłaty zachowku zobowiązane są osoby powołane do dziedziczenia (spadkobiercy). Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże osoba ta jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego. Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do zachowku, ponosi ona odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek.

Nadmienię, że o zapisie windykacyjnym mówimy wtedy, kiedy w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego zamieszczony zostanie zapis, zgodnie z którym oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku. Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być wyłącznie rzeczy i prawa wskazane w Kodeksie cywilnym - rzecz oznaczona co do tożsamości, zbywalne prawo majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności oraz ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.

Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Jeżeli obdarowanych przez spadkodawcę zostało kilka osób, to obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później.

W jaki sposób obliczyć zachowek?

Obliczenia w przedmiocie wysokości zachowku należy rozpocząć od ustalenia udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku. Przy ustalaniu tego udziału nie uwzględniamy tych spadkobierców, którzy zostali wydziedziczeni albo zrzekli się dziedziczenia. Uwzględniamy natomiast spadkobierców niegodnych oraz tych, którzy spadek odrzucili.

Do spadku nie doliczamy wartości zapisów zwykłych oraz poleceń. Należy natomiast doliczyć darowizny oraz zapisy windykacyjne. Pamiętać należy, że o ile doliczamy wszystkie zapisy windykacyjne, to nie doliczamy wszystkich darowizn. Zaliczeniu do spadku nie podlegają darowizny drobne, zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach, darowizny dokonane przed więcej niż dziesięcioma laty licząc wstecz od otwarcia spadku, ani darowizny dokonane dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami i uprawnionymi do zachowku.

Nadto, przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych (nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego). Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego (tj. jeżeli uprawnionym do zachowku jest wnuk, to na poczet jego zachowku doliczamy też darowizny dokonane na rzecz syna lub córki spadkodawcy).

Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, ale wyłącznie wtedy, kiedy koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.

Czy można uchylić się od obowiązku zapłaty zachowku?

W wypadku, w którym spełnione są ustawowe przesłanki powstania roszczenia o zachowek, to jego zapłata staje się obowiązkowa. Bez znaczenia pozostają okoliczności dotyczące osoby zobowiązanej i osoby uprawnionej do zachowku. Jeżeli jednak osoba zobowiązana do zachowku nie można go zapłacić bez znacznego uszczerbku dla siebie lub rodziny, to może wnioskować o rozłożenie świadczenia na raty.

Pamiętajmy również, że w toku postępowania o zapłatę zachowku możemy kwestionować podstawę jego obliczenia - wartość rzeczy i praw wchodzących w skład spadku, uczynionych przedmiotami zapisów windykacyjnych, darowanych. Ich wartość może być bowiem mniejsza, aniżeli podana przez uprawnionego do zachowku powoda. W ten sposób możemy doprowadzić do zmniejszenia wysokości zachowku.

Osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny. Jeżeli zatem nie mamy środków pieniężnych na zapłatę zachowku, nie mamy ochoty na proces, to możemy po prostu oddać uprawnionemu przedmiot zachowku lub darowizny.

Czy roszczenie o zachowek jest dziedziczne?

Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Jeżeli spadkobierca nie jest uprawniony do zachowku po pierwszym spadkodawcy, to nie będzie mógł domagać się zachowku jako spadkobierca osoby uprawnionej do zachowku.

Kiedy można wydziedziczyć spadkobiercę?

Wydziedziczenie to nic innego, jak pozbawienie spadkobiercy prawa do zachowku. Wydziedziczyć można więc wyłącznie tych, którzy do zachowku byliby uprawnieni.

Wydziedziczenie następuje poprzez zawarcie odpowiedniego zapisu w testamencie, przy czym wymagane jest zaistnienie jednej z trzech przesłanek wskazanych w Kodeksie cywilnym. Ta przyczyna musi wynikać z testamentu. Jeżeli takiej przyczyny brak, to wydziedziczenie jest niedopuszczalne.

Wydziedziczenie jest możliwe, jeżeli uprawniony do zachowku: 1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; 2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; 3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Spadkodawca nie może jednak wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Jeśli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych (np. był ubezwłasnowolniony całkowicie), przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.