Jaki jest zakres obowiązku alimentacyjnego?

Realizacja obowiązku alimentacyjnego polega na dostarczaniu uprawnionemu potrzebnych mu środków utrzymania, a w przypadku małoletnich uprawnionych - również środków wychowania.

Zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego. Nadto, wykonywanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie albo wobec osoby niepełnosprawnej, może polegać w całości lub w części na osobistych staraniach o utrzymanie lub wychowanie uprawnionego (np. zapewnienie uprawnionemu mieszkania, opieki lekarskiej i domowej).

Jak wynika z powyższego, na wysokość alimentów wpływają dwa czynniki: usprawiedliwione potrzeby uprawnionego (nie uwzględnia się potrzeb „nieusprawiedliwionych” - nauki kolejnego języka obcego, wyjazdów na drogie zagraniczne wakacje, luksusowych ubrań) oraz możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego (ocenia się możliwości, a nie realne zarobki, co oznacza, że zobowiązany celowo podejmujący pracę poniżej swoich kwalifikacji może zostać oceniony tak, jak gdyby pracował i zarabiał zgodnie ze swoim wykształceniem i doświadczeniem). Poza tym, jeżeli osoba zobowiązana do alimentów pozbyła się bez ważnego powodu - w okresie 3 lat przed rozpoczęciem postępowania sądowego - swego majątku lub zrezygnowała z pracy, to sąd ustali wysokość alimentów tak, jak gdyby ta zmiana nie nastąpiła.

Wysokość świadczenia alimentacyjnego określa się więc indywidualnie w każdym konkretnym przypadku - inaczej będzie się kształtować obowiązek alimentacyjny względem dziecka zdrowego, inaczej względem dziecka chorego, a jeszcze inaczej względem byłego małżonka lub rodzica. Pamietajmy, że celem alimentów nie jest „ukaranie” zobowiązanego, a zaspokojenie potrzeb uprawnionego.

Co nie wpływa na zakres obowiązku alimentacyjnego?

Na zakres obowiązku alimentacyjnego nie wpływają świadczenia z pomocy społecznej, świadczenia z funduszu alimentacyjnego, a także świadczenia dla rodziny zastępczej. Ponadto, na zakres obowiązku alimentacyjnego nie wpływa rodzicielskie świadczenie uzupełniające, czyli tzw. 500+. Wszystkie te świadczenia, nawet jeżeli są pobierane przez uprawnionego lub jego przedstawiciela ustawowego, pomija się przy ustalaniu wysokości alimentów.

Kogo obciąża obowiązek alimentacyjny?

Obowiązek alimentacyjny obciąża przede wszystkim krewnych w linii prostej (tj. wstępnych i zstępnych) oraz rodzeństwo. Jeżeli wymagają tego zasady współżycia społecznego, obowiązek alimentacyjny może obciążać również ojczymów, macochy i pasierbów.

Poza tym, obowiązek alimentacyjny może obciążać byłego małżonka. Będzie tak po pierwsze wtedy, kiedy jeden z byłych małżonków pozostaje w niedostatku, po drugie zaś wtedy, gdy jeden małżonek jest wyłącznie winny rozpadu pożycia, a poziom życia małżonka niewinnego zmalał po rozwodzie.

Pamiętajmy, że obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem. Jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych - obciąża bliższych stopniem przed dalszymi. Krewnych w tym samym stopniu obciąża obowiązek alimentacyjny w częściach odpowiadających ich możliwościom zarobkowym i majątkowym. Były małżonek jest natomiast obowiązany do alimentacji w pierwszej kolejności.

Obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności albo gdy nie jest możliwe uzyskanie od takiej osoby świadczeń.

Dla przykładu, osoba X posiada sporą rodzinę: dziadków, rodziców, dorosłe dzieci, rodzeństwo i byłego małżonka. Jeżeli popadnie w niedostatek, to będzie mogła żądać alimentów w pierwszej kolejności od byłego małżonka, a następnie od dzieci, rodziców, dziadków, a dopiero na końcu od rodzeństwa.

Kiedy można przestać „płacić na dziecko”?

Dopóki dziecko jest niepełnoletnie, rodzic nie może uchylić się od swego obowiązku alimentacyjnego, niezależnie od okoliczności. Bez znaczenia pozostaje, czy mamy z dzieckiem dobre relacje oraz, jakie są zarobki drugiego rodzica.

Ogółem można powiedzieć, że rodzice są zobowiązani do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, nawet jeżeli jest już pełnoletnie. Inaczej rzecz będzie wyglądać w przypadku dziecka, które po ukończeniu liceum pójdzie do pracy, a inaczej w przypadku dziecka, które rozpocznie studia i nie będzie mogło pracować na pełen etat. Z obowiązku alimentacyjnego nie zwalnia automatycznie ani ukończenie przez dziecko oznaczonego roku życia, ani nawet podjęcie przez dziecko pracy.

Rodzic może jednak uchylić się od świadczeń alimentacyjnych na rzecz dziecka pełnoletniego, jeżeli świadczenia te są połączone z nadmiernym dla niego uszczerbkiem, albo, jeśli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możliwości samodzielnego utrzymania się (np. zostaje skreślone z listy studentów). Rodzic może zaprzestać płacenia alimentów również wtedy, kiedy dziecko ma majątek, który przynosi dochody wystarczające na pokrycie kosztów jego utrzymania.

Czy z powodu pandemii można żądać zmniejszenia alimentów?

Zmniejszenia alimentów można żądać w razie zmiany stosunków. Za zmianę stosunków będzie uważana jakakolwiek zmiana w sferze możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego oraz w zakresie usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego. Jeżeli zobowiązany bez swojej winy straci pracę lub inne źródło dochodu, to może z tego powodu żądać zmniejszenia alimentów, które płaci na rzecz innej osoby.

Oznacza to, że jeśli z powodu pandemii straciliśmy pracę lub nasza działalność przestała przynosić dochody, to możemy starać się o zmniejszenie świadczeń alimentacyjnych. Pamiętajmy jednak, że będziemy musieli wykazać w sądzie fakt zmniejszenia się dochodów (lub zwiększenia się naszych koniecznych wydatków), bo samo wystąpienie globalnej pandemii - choć dramatyczne i niespodziewane - nie będzie prowadzić do obniżenia alimentów.

Czy dziadkowie mogą żądać zwrotu alimentów płaconych na wnuka?

Osoba, która dostarcza uprawnionemu środków utrzymania, a nie ma takiego prawnego obowiązku, może żądać od osoby zobowiązanej do alimentów zwrotu poniesionych wydatków. Zwrotu żądać mogą również osoby zobowiązane do świadczeń z tego powodu, że nie można w odpowiednim czasie tych świadczeń uzyskać od osoby, która jest zobowiązana w pierwszej kolejności.

Dziadkowie mogą więc domagać się zwrotu alimentów płaconych na wnuka, jeśli płacili oni alimenty za swoje dziecko, które ignorowało sprawę (miało możliwość płacenia alimentów, ale tego zwyczajnie nie robiło), ewentualnie wtedy, kiedy tych alimentów nie można było od niego wyegzekwować (ponieważ np. ukryło swój majątek). Takie roszczenie przedawni się z upływem trzech lat, więc lepiej się pospieszyć.

Czy alimentów można się zrzec?

W orzecznictwie prezentowane jest jednolite stanowisko, zgodnie z którym nie jest dopuszczalne zrzeczenie się prawa do alimentów. Nie jest to możliwe nawet wtedy, kiedy - w zamian za zrzeczenie się swego prawa - uprawniony otrzymuje od zobowiązanego jednorazowo dużą sumę pieniędzy.

Nieco więcej kontrowersji wywołuje możliwość zrzeczenia się wymagalnych już rat alimentacyjnych, ale mimo wszystko większość prawników opowiada się za niedopuszczalnością takiego rozwiązania. Jeżeli zatem jesteśmy zobowiązani do płacenia alimentów, to odradzałabym kierowanie do uprawnionego propozycji zawarcia ugody, na mocy której zrzekłby się on alimentów w zamian za oznaczoną kwotę lub prawo.

Prawo do alimentów jest prawem ściśle związanym z daną osobą, nie przechodzi na jej spadkobierców i nie może być zbyte. Wierzytelność z tytułu alimentów nie może być przedmiotem przelewu, egzekucji i nie może być umorzona przez potrącenie.

Co zrobić, kiedy alimentów żąda rodzic, z którym nie mamy kontaktu od wielu lat?

Od wykonania obowiązku alimentacyjnego można się uchylić, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Żądanie alimentów od dziecka przez rodzica, który latami nie utrzymywał z dzieckiem kontaktu, sam nie płacił na nie alimentów lub znęcał się nad dzieckiem psychicznie i fizycznie, można uznać za naganne i naruszające zasady współżycia społecznego. Za takie może być uznane również żądanie alimentów przez osobę, która w sposób zawiniony doprowadziła do swego niedostatku (np. prowadziła nieodpowiedzialny tryb życia, bez powodu zrezygnowała z pracy).

W stosunku do rodzeństwa zobowiązany może uchylić się od świadczeń alimentacyjnych także wtedy, kiedy są one połączone z nadmiernym uszczerbkiem dla niego lub dla jego najbliższej rodziny.