Czym jest umowne prawo odstąpienia?

Umowne prawo odstąpienia jest postanowieniem umownym, na mocy którego jedna lub obie strony mogą przed upływem oznaczonego terminu odstąpić od umowy. Klauzulę odstąpienia można zamieścić zarówno w umowie jedno-, jak i dwustronnie zobowiązującej (w tym również w umowie wzajemnej). Jest ona przeznaczona przede wszystkim do zobowiązań umownych ze świadczeniem jednorazowym.

Zastrzeżenie to jest integralną częścią umowy i dzieli jej losy. Dla przykładu, jeżeli umowa z jakiegoś powodu okaże się być nieważna, to nieważne będzie również zastrzeżenie o prawie odstąpienia od niej. Jeżeli umowa winna być zawarta w formie aktu notarialnego lub w formie pisemnej, to w takiej formie należy sformułować także zapis o prawie odstąpienia.

Jakie są skutki odstąpienia od umowy?

Zrealizowanie prawa odstąpienia od umowy powoduje, że umowa uważana jest za nie zawartą. Odstąpienie ma moc wsteczną (ex tunc), powoduje wygaśnięcie umowy i powrót do stanu, jaki istniał przed jej zawarciem. Rodzi to obowiązek zwrotu świadczeń, które strony już zrealizowały. Każda ze stron ma obowiązek przyjęcia oferowanego przez drugą stronę. Strona może również wstrzymać się ze zwrotem świadczenia do czasu zaoferowania zwrotu świadczenia przez drugą stronę.

Jak już wspominałam wyżej, zastrzeżenie umownego prawa odstąpienia przeznaczone jest przede wszystkim do zobowiązań umownych ze świadczeniem jednorazowym. W zobowiązaniach trwałych (np. umowa najmu, umowa zlecenia) możliwe jest jednostronne wypowiedzenie, które - w przeciwieństwie do odstąpienia od umowy - powoduje zakończenie stosunku na przyszłość. Wypowiedzenie umowy nie tworzy zatem stanu sprzed zawarcia umowy i nie powoduje zwrotu świadczeń, które strony zrealizowały (np. wypowiedzenie umowy najmu nie powoduje, że wynajmujący ma zwrócić najemcy czynsz zapłacony za cały okres najmu).

W jaki sposób poprawnie zastrzec w umowie prawo odstąpienia?

Zacznijmy od tego, że umowne prawo odstąpienia może być co do zasady zamieszczone wyłącznie w umowie zobowiązującej. Oznacza to, że takiego prawa nie możemy zastrzec: w umowie rzeczowej (np. umowie przeniesienia własności), umowie z zakresu prawa rodzinnego (np. majątkowej umowie małżeńskiej), umowie o pracę, umowie spółki cywilnej czy też umowie spółki handlowej.

Klauzula odstąpienia może być zastrzeżona w umowach zawieranych z konsumentami, ale tutaj należy uważać, aby klauzula ta nie była sformułowana w sposób naruszający interesy konsumenta (w takim wypadku może być uznana za klauzulę niedozwoloną). Klauzulę odstąpienia można również zawrzeć w umowie o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy.

Najważniejszym elementem jest oznaczenie terminu, w którym będzie możliwe skorzystanie z prawa. Jeżeli tego nie zrobimy, to zastrzeżenie prawa odstąpienia od umowy będzie nieważne, a my nie będziemy mogli z niego skorzystać. Termin ograniczający odstąpienie od umowy może być dokładnie oznaczony przez wskazanie daty kalendarzowej, czasu wyrażonego w miesiącach lub dniach albo polegać na wskazaniu zdarzenia przyszłego, pewnego, choćby nie było ono jednoznacznie umiejscowione w czasie. Nie ma też przeszkód, aby termin wyznaczony na odstąpienie od umowy był dłuższy aniżeli termin wyznaczony na wykonanie zobowiązania. Możliwość odstąpienia może być uzależniona od warunku, co jednak nie zwalnia z obowiązku oznaczenia terminu (warunek ze swej istoty jest zdarzeniem niepewnym). Zastrzeżenie prawa odstąpienia wprowadza do stosunku stron element niepewności, a niepewność ta nie może być trwała.

W umowie należy również precyzyjnie wskazać, czy prawo odstąpienia przysługuje obydwu stronom umowy, czy tylko jednej z nich (jeżeli tylko jednej, to należy wskazać, której).

Nie jest natomiast wymagane żadne uzasadnienie odstąpienia. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, aby strony w umowie precyzyjnie określiły katalog przesłanek, których ziszczenie się uprawnia jedną bądź obie strony do odstąpienia od umowy. Ustawa daje tu stronom wolność, chociaż przesłanki odstąpienia podlegają ocenie pod względem zgodności z przepisami i zasadami współżycia społecznego. Co istotne, jeżeli strony w umowie określą, że odstąpienie jest możliwe w przypadku zaistnienia określonych okoliczności, to żadna ze stron nie będzie mogła od umowy odstąpić, jeśli te okoliczności nie wystąpią.

Na zakończenie dodam, że ustawa nie wymaga, aby w umowie padło określenie „prawo do odstąpienia od umowy”. Warto jednak dbać o precyzję i z całą pewnością należy unikać sformułowania „wypowiedzenie”.

Czy możemy uzależnić odstąpienie od umowy od zapłaty określonej sumy na rzecz drugiej strony?

Dopuszczalne jest uzależnienie możliwości odstąpienia od umowy przez jedną lub obie strony od wpłaty oznaczonej sumy pieniężnej (odstępnego). Jeżeli takie zastrzeżenie zostało w umowie poczynione, oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego. Jeżeli oświadczeniu nie towarzyszyła zapłata odstępnego, dopuszczalne jest jego ponowienie, tym razem jednocześnie z zapłatą sumy pieniężnej.

W doktrynie wskazuje się, że nie ma przeszkód, aby strony umówiły się - w ramach odstępnego - na wręczenie rzeczy oznaczonej co do gatunku albo nawet rzeczy oznaczonej co do tożsamości. Zaznaczyć jednak należy, że nie jest to pogląd powszechnie aprobowany, ponieważ część prawników twierdzi, iż odstępnym mogą być wyłącznie pieniądze, zaś w przypadku zastrzeżenia jako odstępnego czegokolwiek innego prowadzi do nieważności umowy w tym zakresie.

Czy można żądać zapłaty kary umownej po odstąpieniu od umowy?

Skoro odstąpienie od umowy skutkuje zniweczeniem stosunku umownego, to racjonalną konsekwencją byłby brak uregulowań stanowiących podstawę naliczania kar umownych, które mogą być wprowadzone do stosunku obligacyjnego jedynie na mocy postanowień łączącej strony umowy, jako iż prawa unormowane w kodeksie cywilnym same w sobie podstawy takiej nie stwarzają.

Na szczęście dla wierzyciela, aktualnie w orzecznictwie przeważa pogląd, zgodnie z którym odstąpienie od zobowiązania umownego znosi wprawdzie roszczenie o świadczenie, ale nie wyłącza odpowiedzialności z tytułu zastrzeżonej kary umownej. Strona może zatem odstąpić od umowy, a następnie żądać od drugiej strony zapłaty kary umownej.

Czy w braku odpowiedniego zastrzeżenia umownego można od umowy odstąpić?

Jeżeli nie zamieścimy w umowie postanowień pozwalających na odstąpienie od umowy, to nie oznacza, że nie możemy od tej umowy odstąpić. Ustawa przewiduje szereg wypadków, w których jedna ze stron może odstąpić od umowy. Dla przykładu odstąpienie jest możliwe w ramach uprawnień z rękojmi za wady rzeczy.

Jeżeli zatem brakuje w naszej umowie zapisów o prawie odstąpienia od umowy, to nie należy tracić nadziei. Warto przeanalizować dokładnie naszą sytuację i zastanowić się czy przepisy powszechnie obowiązujące nie dają nam możliwości odstąpienia od umowy.